жан

I

Жан демеді. Адам ғұрлы көрмеді, адам деп есептемеді. Әжібай қазір, міне, он сегізде, Әкесін билеп алған осы кезде. Әке-шеше, қатынды ж а н д е м е с т е н, Қырындап қызды ауылды болған кезбе (С. Торайғыров, Таңд., шығ., 288). Жан сұлулығы. Адамның әдептілік, ибалық, арлылық, мейірімділік, қайырымдылық сияқты адамгершілік қасиеттерінің болуы. Сұлулық пен сымбат тәрбиесінде қазақ халқы ж а н с ұ л у л ы ғ ы н бірінші орынға қойған (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 2, 8). Жан тәсілім қылды. Қайтыс болды, өлді. Тоқсандағы қарт ж а н т ә с і л і м қ ы л ы п, ағайындарын бақұлдасуға шықырыпты (М. Әлімбаев, Көңіл күнд., 165). Жан түршігерлік. Жан шошырлық, қорқынышты. Кезінде Қазақстандағы ж а н тү р ш і г е р л і к ашаршылық жайлы біреулер Сталинді хабардар етіпті. Сонда Сталин «Ол пәлекеттерден тек осындай жолмен ғана құтылуға мүмкіндік бар» депті (Жас Алаш, 20. 01. 2011). Жанын жаһаннамға жіберді. Өлтірді, о дүниеге аттандырды. Ақмырза мұның туған ағасы Сырлыбайды өлтірсе, оның інісі Жанқожа енді өзінің ж а н ы н ж а һ а н н а м ғ а ж і б е р е жаздады (Ә. Оспанов, Жанқожа батыр, 230). Жаның барда. Өлмей тұрғанда, тірі жүргенде. Маған тағы да жалт қарап: – Ж а н ы ң б а р д а іш! Әйтпесе мына тоқпақ төбеңнен тоқ ете түседі, – деп жуан жұдырығын көрсетті (С. Мұқанов, Мөлдір., 352). Жаны терезе тапты [таппады]. Жаны жай тапты, тынышталды. – Байғұс зар илеп, өзін қоярға жер таппай жүр екен, мен барған соң-ақ ж а н ы т е р е з е т а п т ы (Қ. Жұмаділов, Соңғы көш, 131). Кесілген аяқтың шолақ түбірі ісіп, жара жарылып барып ж а н ы т е р е з е т а б а д ы (К. Сегізбаев, Біз қалада., 100). Кеше күндей дуылдай ашып, ж а н ы н а т е р е з е т а п т ы р м а ғ а н жарақатын жалап-жалап әрең дегенде қарақотырландырған (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 15).

II

Жан арқан. Жолаушы жүргенде немесе әртүрлі жорық кездерінде өзімен бірге алып жүретін жіңішкелеу есілген мықты арқан (Қаз. этнография., 1, 192). Өздеріңіз елестетіп көрсеңізші, нағыз жылқышының қосақ арқан, матау арқан, ат арқан, ж а н а р қ а н, бұғалық арқан, керме арқан деп аталатын аса қажетті жабдық құралдары әртүрлі дайындалады (Лен. жас, 23. 11. 1972, 3). Жан арық. Егіс алқабына жіберілетін негізгі оқ арықтан тарайтын арық (Қаз. этнография., 2, 209).

III

Жанып тұрған от. Өткір, өжет, батыл; алғыр. О бастан-ақ ж а н ы п т ұ р ғ а н о т еді, Өзін-өзі қорғауға әлі жетеді. Бар ма әділет басқыншыда бірақ та, Әне, әне бас салды оны екеуі (І. Есенберлин, Шығ. жин., 10, 41).